سازمان‌های مردم نهاد (سمن)، به سازمان‌هایی داوطلبانه، غیردولتی، غیرانتفاعی، عام‌المنفعه و خیرخواهانه اطلاق می‌شود که مطابق اساسنامۀ مشخص در حوزه‌های خاص به فعالیت مشغولند و ویژگی مهم آنها غیرسیاسی بودنشان است. سمن‌ها تحت عنوان شخصیت حقوقی سازمان خود، حق انجام فعالیت سیاسی ندارند.

خیرخواهانه بودنشان به این معناست که هدف از تشکیل این سازمان‌ها کسب درآمد اقتصادی نیست و اگر درآمدی به دست آورند باید در راستای اهداف خیرخواهانه عمومی یا حل مشکلی از اجتماع که در اساسنامه قید شده است، هزینه کنند.

در ایران، سمن‌ها نسبتاً نوپا بوده و مراحل ابتدایی رشد و بلوغ خود را طی می‌کنند. با وجود این، در آیین نامه‌ها و قوانین کشور اهمیت خاصی به توانمندسازی سمن‌ها و لزوم بهره‌گیری از نقش موثر و قابلیت‌های آنها به ویژه در دولت یازدهم (که به تازگی آئین‌نامه تشکل‌های مردم نهاد مورخ 13/6/95 تصویب شده است) مبذول شده است.

در حال حاضر وضعیت و برآورد درست و دقیقی از وضعیت این سازمان¬‌ها در اختیار نیست. وزارت کشور و سازمان بهزیستی کشور و دستگاه‌های دیگر به سمن‌ها مجوز می‌دهند؛ در حالی که اینها از نظام مشخصی تبعیت نمی‌کنند و اساساً یک نگاشت نهادی در این زمینه وجود ندارد.

وجود بهم ریختگی در مجوز سمن‌ها در ایران و همچنین بهره‌برداری سیاسی گروه‌ها و احزاب از سمن‌ها؛ از جمله چالش‌های مهمی است که باید بدان پرداخته شود. سمن‌ها به عنوان بخشی از جامعه مدنی در شکل‌¬گیری حکمرانی در آینده، نقش بسیاری مهمی در دنیا پیدا کرده‌اند و این مهم را بسیاری از دولت مردان واقفند.

از این رو این گزارش به دنبال آن است که به وضعیت سمن‌ها، چالش‌ها و مسائل مختلف این حوزه بپردازد و مسئولین را از یک غفلت راهبردی برهاند و با ارائه راهکارهای بهبود، سیاست گذاری صحیحی در این زمینه صورت گیرد.

راهکارهای بهبود و تقویت سمن‌ها در کشور

1. 1. آشنایی بیشتر با سازمان‌های مردم نهاد

سازمان مردم نهاد که سابقاً به عنوان سازمان غیردولتی از آن نام برده می‌شدند، از زوایای گوناگون و توسط اشخاص حقیقی و حقوقیِ متعدد، به گونه¬‌های مختلفی معرفی گردیده است؛ چرا که همانند سایر مفاهیم در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، بر سر تعریف آن اجماع نظر وجود ندارد؛ لکن ارائه تعاریفی این گونه از سازمان‌ها، می‌تواند درک روشنی را درباره‌ی آنها به ذهن انسان بنشاند. لذا برخی از این تعاریف در ذیل مورد اشاره قرار گرفته است:

• سازمان مردم نهاد یا سمن (NGO) به سازمانی اشاره می‌کند که مستقیماً بخشی از ساختار دولت محسوب نمی‌شود، اما نقش بسیار مهمی به عنوان واسطه بین فرد فردِ مردم و قوای حاکم ایفا می‌کند،
• سازمان مردم نهاد به تشکل‌هایی اطلاق می‌شود که توسط اشخاص حقیقی غیردولتی بصورت داوطلبانه با رعایت مقررات تأسیس و غیر انتفاعی، غیر سیاسی و عضو پذیر می‌باشد،
• سازمان‌های مردم نهاد گروه‌های کوچکی هستند که از افراد علاقه‌مند به برطرف نمودن یک معضل (اعتیاد، تخریب محیط زیست، آسیب‌های اجتماعی، حقوق بشر، بهداشت و…) بوده و برای تحقق هدف خود به صورت داوطلبانه در یک ساختار قانونی و منسجم به صورت غیر دولتی، غیرسیاسی، غیرانتفاعی و غیرتجاری به فعالیت‌های خیرخواهانه می‌پردازند،
• سازمان مردم نهاد، به سازمان‌هایی اطلاق می‌شود که توسط مردم و برای رفع یک مشکل جمعی شکل می‌گیرند. واژه سازمان مردم نهاد (سمن) از سوی فرهنگستان زبان فارسی و پس از آغاز به کار دولت نهم به جای واژه سازمان غیردولتی مورد استفاده قرار گرفت.
• بانک جهانی، تعریف نسبتاً شفافی از سازمان‌های غیردولتی ارائه نموده است. بانک جهانی، سازمان غیردولتی را از جمله “سازمان-‌های خصوصی بر می‌شمارد که فعالیت‌های خود را در حوزه‌های کاهش امراض، ارتقاء منافع و مصالح فقرا، حفظ محیط زیست، ارائه خدمات اجتماعی اساسی و یا توسعه اجتماعی، برنامه ریزی و اجرا میکند”
• آژانس توسعه بین‌المللی آمریکا (USAID) به عنوان یک نهاد حمایت‌کننده از سازمان‌های مردم نهاد در کشورهای دیگر، تعریفی دیگر از سازمان‌های مردم نهاد ارائه نموده است. از نظر USAID سازمان‌های مردم نهاد عبارتند از:

1. 1. سازمان‌هایی که مسائل و مشکلات توسعه همچون فقر یا بی اعتنایی به محیط زیست را تجزیه و تحلیل می‌کنند و مناظرات و برنامه‌های آموزش ملی در باب این موضوعات را سازماندهی و اجرا می‌کنند؛
2. 2. سازمان‌هایی که با دیگر سازمان‌ها و افراد منافع مشترکی دارند؛
3. 3. سازمان‌هایی که از اصلاحات سیاسی و اجتماعی همچون حفظ امنیت و محیط زیست حمایت می‌کنند؛
4. 4. سازمان‌هایی که از اهداف خاص توسعه همچون خدماتِ برنامه‌ریزی خانواده یا زیرساخت‌های توسعه حمایت می‌کنند؛
5. 5. سازمان‌هایی که خدمات ارائه می‌دهند، مانند سازمان‌هایی که برای بهبود وضعیت زندگی و معیشت کودکان تلاش می‌کنند؛

• دیان اتو سازمان های غیردولتی را چنین تعریف میکند: “یک سازمان غیردولتی، شخصیتی غیرانتفاعی است که اعضای آن، شهروند یا مجموعه‌ای از شهروندان یک یا چند کشور هستند که نوع فعالیت آن به منظور پاسخ‌گویی به احتیاجات افراد جامعه و یا جوامعی که سازمان مذکور با آن همکاری می‌نماید، تعیین می‌شود”
• سالمون لستر می‌گوید “سازمان غیردولتی، تشکل مستقل، منعطف، دموکراتیک و غیرانتفاعی است که فعالیت‌های خود را در جهت کمک به تقویت بنیه‌های اقتصادی و اجتماعی گروه‌های حاشیه‌ای، حلِ معضلات عامه و گاه رفع مسائل قشر خاصی متمرکز نموده است”
• در تعریفی دیگر جک پالنو و ری التون، معتقدند سازمان غیردولتی، سازمانی است با سازوکاری برای فراهم ساختن زمینه همکاری میان گروه‌های ملی درباره مسائل بین‌المللی به ویژه در زمینه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، انسان دوستانه و تکنیکی؛
• اداره اطلاعات عمومی سازمان ملل به هر سازمان غیردولتی و داوطلبانه‌ای که درسطح محلی، ملی یا بین‌المللی فعالیت دارد و افرادی با علایق مشترک آن را اداره می‌کنند؛ این عنوان را اطلاق می‌کند،

2. 2. حل معـضلات اجتمـاعی؛ بـا اسـتفاده از توان سمن

امروزه در نتیجه تحولاتی چون؛ افـزایش روزافـزون تحصیلات عالی و رشـد چـشمگیر ارتباطـات رسـانه‌ای، اینترنتـی، آگـاهی سیاسـی و اجتمـاعی، شـاهد گـسترش روزافـزون NGO در ایـران هستیم. 

یکی از عوامل رشد کمی سازمان‌های مردم نهاد؛ تأثیر برنامـه سـومِ توسعه است که برای دوره برنامه چهارم نیز تنفیـذ شـده اسـت. در این برنامه برای حل بسیاری از معـضلات اجتمـاعی؛ بـر اسـتفاده از توان سمن تأکید شده است.

برای نمونـه براسـاس بنـد “ه” مـاده 194 قانون برنامه سوم “ارتقاء مشارکت نهادهای غیر دولتی و مؤسـسات خیریـه، در برنامـه‌هـای فقـر زدایـی، شناسـایی کودکـان یتـیم و خانواده‌های زیر خط فقر، در کلیه مناطق کشور توسط مدیریت‌های منطقه‌ای و اعمال حمایت‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بـرای افراد یاد شده، توسط آنان و دستگاه‌ها و نهادهـای مـسئول در نظـام تأمین اجتماعی صورت می گیـرد.

در قـانون برنامـه چهـارم توسـعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی؛ در ادامه بند “ه” بر این مسئله تأکیـد شده است که: “اتخاذ رویکرد توانمندسازی و مشارکت محلـی، بـر اساس الگوی نیازهای اساسی توسعه و تشخیص نیاز توسط جوامـع محلی برای ارائه خدمات اجتمـاعی و… از جملـه اهـداف توسـعه‌ای دولت بشمار می‌آید”. همچنین بر تقویـت نقـش مردم و سازمان‌های غیر دولتی در امر پیشگیری و مبـارزه بـا اعتیـاد تأکید شده ‌است”.

همینطور در بند “ی” این مسئله عنوان شده اسـت کـه دولت باید نسبت به “تهیه و تدوین طرح جامعه توانمندسازی زنـان ِخود سرپرست و سرپرست خانواده با همکاری سایر سـازمان‌هـا، نهادهای ذیربط و تشکل‌های غیـردولتـی و تـصویب آن در هیئـت وزیران، در شش ماهه نخست سال اول برنامه” اقدام کنـد.

بنـابراین، در بستر قانون برنامه سوم و برنامه چهارم می‌توان زمینه‌های علمـی روشنی از طرح همکاری سازمان‌های غیر دولتی زنان و دستگاه هـای دولتی مسئول مربوطه ایجاد کـرد. 

اگـر ایـن فـرض را بپـذیریم کـه رویکرد دولت به مـسئله سـازمان‌های غیـردولتـی زنـان، رویکـردی توسـعه‌ای بـا تأکیـد بـر مـشارکت سـطح بالای افـراد جامعـه در توانمندسازی است و در این راه، مسئله جنسیت از اهمیـت بالایی برخوردار است، دولت به دنبالِ هماهنگ کردن و تدوین راهکارهایی برای اصلاح رابطه خود با سازمان های غیر دولتی زنان است.

از دیگر عوامل رشد سازمان‌های مردم نهاد به ویژه در فعالیت زنان گرایش¬‌های اخلاقی و دینی در جامعه اسلامی است. شـعار راهبـردی “کُلّکم راعٍ و کلکم مـسئول عـن رعیتـه” کـه برگرفتـه از آمـوزه هـای اسلامی است، نقش مؤثری در ترغیب افراد به تـشکل‌-های غیردولتـی برای ایفاء وظیفه اجتماعی دارد، اما ساختارNGO ها در ایران را می‌تـوان بـه سـه نـوع سـنتی در سطح محلی، نیمه سنتی یا نیمه مـدرن در سـطح ملـی و مـدرن در سطح ملی و بین‌‌المللـی تقـسیم کـرد.

شـماری از سـازمان‌های غیـر دولتی، خیریه‌ای و اعتباری شامل صندوق‌های قرض‌الحسنه؛ به شکل سنتی اداره می‌شوند، مشکل اداره غالب NGO هـا در کـشور نیمـه سنتی یا نیمه مدرن است که به نـوعی در حـال گـذار از سـنتی بـه مـدرن هـستند.

تعـداد کمـی از سـمن‌هـا هـم از سـاختاری مـدرن برخوردارند، اما به دلیل بهره نگرفتن مناسب از دانـش و تجربـه‌هـای بین‌المللی و ظرفیت فنی، فرهنگ همکاری و مبادلة اطلاعات پایین، به روز نبودن آگاهی‌های آنـان دربـارة عملکـرد سـمن‌هـای مـدرن بین‌المللی از نظر فنون، ظرفیت و مهارت‌های علمی و تخصصی، قابـل مقایسه با همتایان خود در دنیا نیستند.

بنابراین به منظور اثرگذاری و پویایی در عرصة ملی و بین‌المللی ضروری است که سمن‌ها به تغییرات و تحولات بنیادین در ساختار خود پرداخته و همکاری با مراکز دولتی و غیـر دولتـی و نیـز عامـة مردم را افزایش دهند و با نیازسـنجی و بـصیرت کـافی بـه شـرایط محلی، ملی و بین‌المللی نظر کرده، اهداف و فعالیت‌هـا را تعریـف و تعقیب نمایند.

یکی از اخلاقی‌ترین تدبیرها در تأمین بودجه سـمن؛ استفاده از کمک‌های مردمی به صورت نامشخص اسـت تـا امکـان پولشویی را نیز از بین ببرد. همچنین می‌توان برای سازمان‌های مردم نهاد کارکردهای زیر را بیان نمود:

• اطلاع رسانی و آگاه سازی عمومی و آموزش،
• جلب مشارکت‌های مردمی در زمینه‌های مختلف و متناسب با اهداف سازمان و بسیج عمومی،
• ایجاد گسترش و تقویت هماهنگی بین بخش‌های دولتی و مردم،
• گسترش نظارت عمومی،
• ارزیابی پروژه‌ها و فعالیت‌های عمومی،
• افزایش بهره‌وری در استفاده از منابع،
• ارائه راهکارها و پیشنهادها به دولت، به منظور کمک به رفع مشکلات و نارسایی‌ها،
• پایداری در تولید و مصرف منابع طبیعی و محیط زیست “بیابان‌زدایی، درخت کاری”،
• منابع تولید “بازاریابی، بهره برداری پایدار، توسعه و حفظ”،
• ارائه خدمات به بخش عمومی جامعه و بخش دولتی “امدادرسانی، امور خیریه‌ای، بهداشتی و انجام پروژه‌های تحقیقاتی به همکاری با بخش دولتی در اجرای پروژه‌ها،
• همکاری با ارگان‌های دولتی: اقدامات مشترک برای پیشبرد برنامه‌ها،